Laten we in 2024 de democratie weer echt gaan verdedigen

Nadat de uitslagen van de Tweede Kamer verkiezingen op 22 november 2023 bekend werden sprak Frans Timmermans, lijsttrekker van PvdA/GL, over het belang van de grondwet. Hij werd gevolgd door alle mainstream “linkse” stemmen die in de dagen daarna met grote woorden spraken over grondrechten en de democratie. Hoewel ik natuurlijk blij ben met elk klein beetje aandacht voor onze democratische rechtsstaat, luisterde ik ook met enige frustratie. Ik dacht: als PvdA en GroenLinks vóór de verkiezingen zoveel aandacht hadden gehad voor de grondwet, dan hadden ze misschien wat meer zetels gewonnen. Als Attje Kuiken van de PvdA niet had gezocht naar nieuwe manieren om kritische artsen tijdens de coronaperiode te censureren, als GroenLinks – destijds mijn partij – het had kunnen opbrengen om zich hard uit te spreken tegen het coronatoegangsbewijs ná dat het bewezen ineffectief was, als het zogeheten “links” niet op gevaarlijke wijzen speelde met het idee om andere politieke partijen te verbieden of het instellen van een (tijdelijke) dictatuur om de klimaatcrisis op te lossen, zou de verkiezingsuitslag dan anders zijn geweest? Maar in hun ogen is de PVV de enige bedreiging voor de grondwet.

Echter dit probleem beperkt zich niet tot de linker kant van het politieke spectrum. Ik sta er vaak van versteld hoe mensen die terecht strijden voor het recht om te demonstreren tijdens een pandemie of met trekkers op een snelweg, vervolgens concluderen dat dit recht niet van toepassing is op mensen die met hun lichaam de snelweg willen blokkeren of een Palestijnse vlag vasthouden. Evenmin begrijp ik dat mensen die zo goed inzien welke macht de elite naar zich toe trekt, niet inzien dat migranten worden gebruikt om de verantwoordelijkheid voor economische en maatschappelijke problemen weg te houden bij die zelfde elite.

Het bracht mijn tot het schrijven van dit stuk samen met Stan Baggen (jurist) dat op 4 januari 2023 werd gepubliceerd in de NRC. Ik wens iedereen een gelukkig en vrij 2024, in de hoop dat we kunnen samenkomen om onze democratie en grondwet te verdedigen tegen de echte bedreigingen.

“Kom ook op voor degene met wie je het niet eens bent”

Onze democratie bevindt zich in een crisis. Daarover zijn velen het eens, maar waar die crisis dan uit bestaat, veroorzaakt de grootst mogelijke verdeeldheid. Vanuit verschillende hoeken leidden diverse vraagstukken – zoals het milieu, de coronamaatregelen of de verkiezingsuitslag – tot oproepen om onze grondrechten te beschermen. Dat is mooi, maar er lijkt weinig oog voor een belangrijke bedreiging: bijna niemand is nog bereid om op te komen voor de rechten van mensen waar ze het niet mee eens zijn.

Zowel voor de linker- als de rechterzijde van het politieke spectrum betekent het verdedigen van de democratie steeds vaker dat alleen de eigen groep moet worden beschermd tegen een ‘gevaarlijke’ ander. Vanuit links wordt in naam van de democratie gezinspeeld op het verbieden van politieke partijen die zij als bedreiging beschouwen. Aan de rechterzijde is vrijheid steeds meer gericht op het beschermen van het individu uit eigen groep, ook als daardoor anderen worden uitgesloten. De gedachte dat de vrijheid van meningsuiting ingeperkt zou moeten worden om tegen online ‘desinformatie’ te beschermen, wordt zowel links als rechts breed gedragen. Aan beide kanten van het politieke spectrum zijn er mensen die geen probleem hebben met het beperken van de rechten van ongevaccineerde medeburgers.

Met twee maten meten

De inconsistente manier waarop we grondrechten verdedigen is met name evident bij het demonstratierecht. Veel politici, journalisten en maatschappelijke organisaties verdedigen de acties van Extinction Rebellion (XR). Daar zijn wij het helemaal mee eens, maar twee jaar geleden keken diezelfde mensen en organisaties weg toen vredige demonstraties tegen coronamaatregelen door de politie uit elkaar werden geslagen.

Omgekeerd leidde de arrestatie van XR-leden zelden tot opspraak onder coronacritici. En velen die de afgelopen jaren opkwamen voor het recht op protest, zetten die idealen nu aan de kant als het gaat om demonstraties voor Palestina.

Kortom, we meten met twee maten: we steunen de inperking van rechten als het onze politieke doelen dient, en noemen de ander ‘fascist’ als die hetzelfde doet. Als iemand wel opstaat voor de vrijheid van meningsuiting van een politiek tegenstander wordt hij of zij er al snel van beschuldigd sympathie te hebben voor de inhoudelijke standpunten.

Vrijheid onder druk

Wie niet opkomt voor grondrechten voor iedereen, komt niet op voor grondrechten maar voor het eigen belang. Vrijheid en democratie zijn holle termen als we niet bereid zijn de rechten van onze tegenstanders te verdedigen. En er zijn echte bedreigingen aan de horizon; spelers die onze verdeeldheid graag gebruiken om onze vrijheid verder in te perken.

We staan aan het begin van een digitalisering die wordt gestuurd door bedrijven waarvoor winst en niet onze waarden leidend zijn. Als wij niet heel goed opletten, verdwijnt ons recht op privacy definitief.

Tegelijkertijd verliezen we controle over politieke besluitvorming. Steeds meer beleid komt uit Brussel waar onze stem slecht wordt vertegenwoordigd, zoals bleek toen het kabinet Tweede Kamermoties rondom de digitale euro en de Europese digitale identiteit weigerde uit te voeren. Economische moeilijkheden en hervorming van ons kwetsbare financiële systeem bieden kansen voor bankiers en internationale beleggingsfondsen om zich verder te verrijken, maar gaan ten koste van de gewone burger.

Democratie en grondrechten zijn geen natuurfenomeen, ze zijn met moeite gewonnen en makkelijk te verliezen. Het beschermen van de vrije rechtsstaat vraagt actief burgerschap, elke dag. In plaats van samenkomen om onze rechten en gedeelde waarden te verdedigen, zijn we opportunistisch geworden. We zijn blij met de kortetermijnwinst als een tegenstander monddood wordt gemaakt, maar dreigen te vergeten dat hoe vaker de vrijheid van meningsuiting wordt ingeperkt hoe makkelijker het een volgende keer weer gebeurt. Uiteindelijk is een aanval op de vrijheid van een deel van de bevolking, een aanval op de vrijheid van ons allen. Laten we dat nooit vergeten en in 2024 onze democratie weer echt gaan verdedigen.